ذخایر پرلیت بیشتر در مناطق آتشفشانی سنوزوئیک ایران یافت می شوند.از محلهای مناسب این مواد ؛معادن پوکه معدنی در آذربایجان شرقی و اطراف دماوند را می توان نام برد.
بیشتر ذخایر کشف شده پرلیت درتاکنون در ایران در منطقه میانه بوده است. نواحی قمیش، شیرین بلاغ، ساری، عجمی، آبیک و اشلق چای از مناطق مستعد و حاوی ذخایر می باشند. نواحی دیگری در رشته کوه قافلان کوه، باغ دره سی، توپ قره، شمال شرق امیرآباد، کوه چهل نور، ناحیه خطب و سفیدخانه نیز از نواحی پرلیت دار میانه می باشند. به علاوه ذخایر با ارزشی در اطراف بیرجند، فردوس، طبس، تایباد، گناباد، شهرهای نائین، کاشان و نواحی از سیستان و بلوچستان گزارش شده است.
معروفترین معادن فعال پرلیت در کشور در حال حاضر معدن پرلیت شیرین بلاغ و سفیدخانه می باشند. سن سازندهای مربوطه عموماً به دوره ترشیری و نهشته های رسوبی کواترنری برمی گردد و جنس سنگ های مورد نظر آتشفشانی است.
طبق آمار گزارش شده از مرکز آمار ایران ذخیره قطعی پرلیت در کشور در سال 1380 معادل 5/24 میلیون متر مکعب بوده است. همچنین تعداد معادل فعال گزارش شده در سال 1380 تعداد 30 معدن گزارش شده است.

شکل 5- پراکندگی ذخایر و منابع پرلیت در ایران

•ذخیره پرلیت اشلق چای
این ذخیره در 6 کیلومتری غرب میانه و در مسیر جاده میانه –تبریز واقع است. مساحت برون زدگی حدود 240000 متر مربع است که با توجه به شکل توپوگرافی ذخیره، می توان حداقل 20 متر پرلیت از سطح کل بیرون زدگی استخراج نمود. مقدار پرلیت قابل استخراچ در اشلق چای 14 میلیون تن برآورد شده است. بخشی از این ذخیره به شدت دگرسان شده ولی چون عمق دگرسانی و مقدار بخش دگرسان شده مشخص نیست، از اینرو دربرآورد ذخیره، محاسبه نشده است.
مطالعات میکروسکوپی انجام شده بر روی نمونه پرلیت این منطقه بافت پورفیری پرلیتی را نشان می‌دهد. 30 تا 35 درصد از حجم سنگ را فنوکریستال ها، 15 تا 20 درصد را پلاژیوکلازها و بقیه سنگ را کوارتز، بیوتیت و آمفیبول تشکیل می‌دهند. با توجه به مطالعات انجام شده نام این سنگ را می توان آندزیت یا کوارتز آندزیت نهاد.
نمونه دیگری با بافت و ساخت مشابه است که حاوی فنوکریستال های نفلین، پلاژیوکلاز منیتیت است و دارای زمینه شیشه ای است که می توان آنرا نفلین آندزیت نام نهاد و تجزیه شیمیایی این نمونه به شرح زیر می‌باشد.

جدول9 – تجزیه شیمیایی ذخیره پرلیت اشلق چای

•ذخیره پرلیت عجمی
این ذخیره در 25 کیلومتری غرب میانه و در مسیر جاده میانه به تبریز و جنوب خاوری روستای مترو که عجمی است که 5/1 کیلومتر از این راه خاکی است که از جنوب خاوری روستای عجمی از جاده اصلی جدا می‌شود.
نوع پرلیت این ذخیره بیشتر از نوع پرلیت خاکستری است و از آنجا که بخشی از این ذخیره توسط رسوبات پلیوسن و کواترنز پوشیده شده، از این رو برآورد ذخیره تنها بر پایه سطح برون زدگی و همراه با تقریب و گمان خواهد بود. سطح کل برون زدگی حدود 300000 متر مربع است و از آنجا که میانگین ارتفاع حدود 20 متر است با در نظر گرفتن شیب توپوگرافی میزان ذخیره 11 میلیون تن برآورد شده است.
• ذخیره پرلیت آبلک
این ذخیره در 30 کیلومتری جنوب غرب میانه و حدود 800 متری راه آهن تهران- تبریز و در نزدیکی ایستگاه قرانفلو واقع است و دسترسی به محل از طریق جاده درجه 2 خاکی میانه به هشترود امکان پذیر است. بیشتر این ذخیره از نوع پرلیت خاکستری است و سطح برونزدگی آن 150000 متر مربع می‌باشد و میزان ذخیره آن در حدود 14 میلیون تن تخمین زده شده است.
•ذخیره پرلیت توشمانلو و سیدلر
این ذخیره در 76 کیلومتری شهرستان میانه و 25 کیلومتری بخش نیزار از توایع شهرستان اردبیل می‌باشد و راه دسترسی آن از راه میانه و از نوع درجه یک می‌باشد. آزمایشات انجام شده و آنالیز نمونه‌هایی از این ذخیره، مرغوبیت آن را در حد ذخیره شیرین بلاغ مشخص کرده است.
این ذخیره توسط گرم چای به دو بخش شرقی، ذخیره سیدلر و غربی، ذخیره توشمانلو تقسیم شده است و نام این ذخائر از نام دو روستا در نزدیکی ذخیره‌ها گرفته شده است. جمع این ذخائر در یک سطحی حدود 500 هکتار معادل 138 میلیون تن برآورده شده است.
•ذخیره پرلیت میانه و نیر
پرلیت میانه در 35 کیلومتری شمال میانه در دهکده سفید خانه واقع است و پرلیت این ناحیه با فعالیت های آتشفشانی میوسن ارتباط دارد و فاز آتشفشان از توف شروع شده و به هیالوداسیت آندزیت ختم می‌شود. این سری در شمال و شمال شرق و غرب میانه بیرون زدگی دارد و بخش زیرین شامل توف و توف برش و بخش فوقانی از گدازه‌های اسیدی بوده و شامل پرلیت برشی و پرلیت با دانه‌های اسفرولیتی و ریوداسیت با باندهای ناپیوسته پرلیت و سرانجام ریوداسیت و هیالوداسیت است.
پرلیت های کشف شده در ناحیه فوق با زئوسیت، آلونیت و کائولینیت همراه هستند که این نشان دهنده منشا این پرلیت ها از سنگ اولیه می‌باشد. پرلیت این منطقه به رنگ خاکستری تا خاکستری روشن و لایه متوسط تا توده ای است. جدول 10 ذخائر پرلیت در ناحیه میانه را نشان می‌دهد.

جدول 10- ذخائر پرلیت در ناحیه میانه (بر حسب تن)

اما در شرق ایران نیز یک سری ذخائر پرلیتی شناسایی شده‌اند که عبارتند از:
•ذخائر پرلیتی منطقه بیرجند
غرب بیرجند در محدوده نقشه زمین شناسی 100000 : 1 سه چنگی دارای یک افق بسیار ضخیم پرلیت و توف شیشه ای می‌باشد. این افق ها در مرکز و شمال غرب نقشه فوق بیرون زدگی های زیادی را به خود اختصاص داده است. در بخش تحتانی این افق توف سبز و در بالای آن ریولیت و ایگنیمبریت ائوسن قرار دارد. در مسیر جاده شوسه معدن سرب سه چنگی در محدوده دق دوشک تا کوه بلوچ چندین بیرون زدگی پرلیت و سایرمصالح سبک ساختمانی نظیر پامیس و پومیسیت پیشنهاد شده است.
در بخش جنوب شرقی بیرجند در حوالی سر بیشه ذخائر ارزشمندی از پرلیت به صورت عدسی ها و باندهایی در درون سنگ های آتشفشانی باسن ائوسن فوقانی– الیگوسن تشکیل شده است. سنگ های آتشفشانی که پرلیت ها را محصور نموده‌اند، عمدتاً شامل داسیت، آندزیت داسیتی و فوق داسیتی می‌باشند. در اواخر نئوژن و اوایل کواترنری فعالیت های آتشفشانی در منطقه منجر به تشکیل بازالت، بازالت آندزیتی و بازالت الیوین دار گردیده که گاهی در مجاورت پرلیت ها واقع شده‌اند. براساس مطالعات صحرایی و نمونه برداری های انجام شده دو نوع پرلیت در منطقه سریشه قابل تشخیص است که در نمونه دستی به راحتی از یکدیگر متمایز می‌باشند و بطوری که یکی از آنها دارای سنگ سیاه و سختی نسبتاً بالا بوده و دیگری پرلیت رنگ خاکستری مایل به سبز بوده و از شدت دگرسانی بیشتری برخوردار است.
در تمام ذخائر این منطقه هر چه از سطح به طرف عمق پیش برویم نمونه‌ها از کیفیت بالاتری برخوردار می‌باشند که به نظر می رسد این موضوع با میزان اب آنها کاملاً در ارتباط است، چرا که حضور 5- 2 درصد آب ترکیبی سبب گردیده تا نمونه‌ها به هنگام حرارت دادن از افزایش حجم قابل توجهی برخوردار باشند. مطالعات مقاطع نازک پرلیت های منطقه نشان می‌دهد که از نظر پتروگرافی داسیت- ریولیت می‌باشند.
بر اساس کارهای اولیه انجام شده در منطقه بیرجند، ذخائر ارزشمندی از پرلیت در منطقه سربیشه شناسایی گردیده است که یکی از آنها معدن پرلیتی است که در حدود 10 کیلومتری شمال غرب سربیشه واقع شده و مراحل اکتشاف آن نیز به اتمام رسیده و آماده بهره برداری می‌باشد. همچنین در شمال شرق سربیشه در حوالی روستای گنگان نیز ذخیره خوبی از پرلیت شناسایی گردیده است.
معدن پرلیت سربیشه در کنار جاده اصلی بیرجند- زاهدان به فاصله حدود 10 کیلومتر از شمال غرب سربیشه و معدن پرلیت گنگان نیز در حاشیه شمال و شمال غرب روستای کنگان در حدود 15 کیلومتری شمال شرق سربیشه واقع گردیده است. از نظر جایگاه زمین شناسی ناحیه سربیشه که ذخائر پرلیت مورد بحث را در خود جای داده است در بخش شمالی زون سیستان واقع گردیده است.
نتایج آزمایشات فیزیکی انجام شده بر روی نمونه‌های پرلیت معدن شمال غرب سربیشه به صورت زیر می‌باشد:
- درجه حرارت پیش گرم: 300 درجه سانتیگراد
- درج حرارت پخت: 1300 درجه فارنهایت
- روزنه شارژ: شماره 1

نتایج بدست آمده از آزمایشات فیزیکی، شیمیایی و XRD نشان می‌دهند که این نمونه‌ها می توانند به عنوان مواد اولیه برای تولید پرلیت بکار گرفته شوند زیرا مقدار آب حبس شده در آن به حدی است که می تواند در حرارت 1000 درجه سانتی گراد به صورت بخار متراکم درآمده و پس از فرار از داخل ذرات نرم شده، پرلیت با خلل و فرج فراوان ایجاد کند. بر اساس مطالعات انجام شده در مرکز تحقیقات صنعتی گدازه، مقداری از نمونه در آزمایشگاه تا 5/0 میلی متر خرد شده و پس از پختن در کوره مخصوص کاملاً شکوفا گردیده و در واقع پرلیت منبسط شده به وجود آمده است که دارای وزن مخصوص gr/cm3 38/0 می‌باشد.

جدول 12- آنالیز شیمیایی یک نمونه از معدن شمال غرب سربیشه (مرکز تحقیقات صنعتی گدازه)

مطالعات انجام شده بر روی نمونه‌های پرلیت معدن کنگان در شمال شرق بیشه سربیشه نشان می‌دهند که این نمونه‌ها از کیفیت بالاتری برخوردار بوده و افزایش حجمی حدود 12 برابر داشته‌اند.
بطور کلی فعالیت آتشفشانی انجام شده در منطقه جنوب شرقی بیرجند عمدتاً با سن ائوسن فوقانی- الیگوسن انجام شده و در بیشتر قسمت ها ترکیب اسیدی تا حد واسط داشته است و لذا امکان تشکیل پرلیت در منطقه وجود دارد که معادن پرلیت سربیشه گواهی بر این مدعا می‌باشد. پرلیت های منطقه از نظر پرتوگرافی داسیت – ریولیت می‌باشند و هر چه پرلیت ها از نظر سنی جوانتر باشند از کیفیت بالاتری برخوردار هستند و به علاوه از طرف سطح به طرف عمق نیز بر کیفیت نمونه‌ها افزوده می‌شود.
در مناطق جنوب خراسان که از نظر منابع آبی اندک و کشاورزی رونق چندانی ندارد، توجه به ذخایر معدنی و صنایع وابسته به آنها از اهمیت خاصی برخوردار است. با توجه به امکان تشکیل ذخائر پرلیت در منطقه و نیز کاربردهای بسیار متعدد آن در صنایع مختلف، اکتشاف پرلیت در منطقه امری ضروری به نظر می رسد و جهت جلوگیری از هدر رفتن سرمایه‌های هنگفت جهت حمل پرلیت خام به کارخانه‌های تولید کننده پرلیت منبسط، احداث کارخانه ای که پرلیت منبسط تولید کند در جوار معادن پرلیت منطقه توصیه پذیر می‌باشد.

اندیس های دیگر پرلیت در ایران
الف) پرلیت در ناحیه گناباد
(I پرلیت لاخ زرد: در 10 کیلومتری شمال گناباد- لاخ زرد واقع شده است و از نظر زمین شناسی این منطقه شامل سنگ های آتشفشانی حد واسط تا اسیدی ریولیت – آندوزیت و سنگ های شیشه ای که در آن احتمالاً پرلیت تشکیل شده است.
(II در حدود 40 کیلومتری شمال شرق گناباد در ناحیه ای با طول جغرافیایی´55º 58 و عرض ´25º 34 تا´30º34 در حوالی روستای روشناوند در مجموعه سنگ هاس ریولیتی و داسیتی ائوسن آثار پرلیت گزارش شده است.

ب) پرلیت در ناحیه فردوس
(I پرلیت ابوالخازن: این پرلیت ها در نقطه ای با مشخصات طول جغرافیایی´40º58 و عرض ´07º35 در فاصله 25 کیلومتری شمال غرب فردوس و در مسیر جاده شوسه فردوس- ابوالخازن واقع شده است. پرلیت مذکور درون مجموعه گدازه‌های ریولیتی و داسیتی پالئوژن قرار دارد. ترکیب شیمیایی ان زئولیت و کوارتز، کریستوبالیت، فلدسپات قلیایی و کلسیت گزارش شده است.
(II پرلیت ابراهیم آباد: این منطقه در ناحیه فردوس و 90 کیلومتری شرق ابراهیم آباد گزارش شده است.

ج) پرلیت در ناحیه تایباد
این پرلیت ها در جنوب غربی شهرستان تایباد در 10 کیلومتری شمال غربی روستای نیشتافان درون توف های ریولیتی و گدازه‌های جریانی ائوسن تا الیگوسن گزارش شده است. پرلیت این ناحیه دارای بافت تودهای تا اسفرولیتی و در برخی نقاط بافت برشی می‌باشد و ضخامت ان حدود 3 تا 5 متر تخمین زده شده است.

د) سایر اندیس ها
علاوه بر نقاط فوق پتانسیل در نواحی بشرویه، بجستان، طبس و سایر نواحی پالئوژن و نئوژن وجود داشته و شایسته پی جویی و اکتشاف می‌باشند. همچنین در استان سیستان و بلوچستان و نیز شهرستان های نائین و کاشان ذخائر پرلیت وجود دارد.

پرلیت، کاربردها و ذخایر

بعضی از دانشمندان معتقدند پرلیت از هیدراسیون اسبیدین عامل گردیده است و آب موجود در آن به صورت مولکولی و هیدروکسیل است. نسبت مقدار این دو نوع آب در پرلیت به میزان فراوانی اکسید کلسیم و منیزیم بستگی دارد. پرلیتها ناپایدارند و با گذشت زمان شروع به تبلور می‌کنند و سپس خاصیت اصلی خود را از دست می‌دهند. بیشتر پرلیتهای مرغوب به دوران سوم و چهارم زمین شناسی تعلق دارند. چنانچه پرلیت آلتره گردد، به مونتموریلونیت ، اوپال و کلسدونی تبدیل می‌گردد.

طرز تهیه و کاربرد پرلیت منبسط شده

تهیه پرلیت منبسط شده

سنگ پرلیت را نخست خرد و سپس دانه بندی می‌نمایند. پرلیت دانه بندی شده ابتدا به بخش پیش گرم و از آنجا به داخل کوره هدایت می‌گردد. دمای داخل کوره میان 700 تا 1100 درجه سانتیگراد و بر پایه ترکیب شیمیایی و میزان آب موجود در پرلیت تنظیم می‌شود. پرلیت در داخل کوره منبسط و به کمک جریان هوا به طرف بالا رسانده می‌شود. مواد زاید به طرف پایین کوره سقوط می‌کنند.

کاربرد پرلیت منبسط شده

مصارف مهم پرلیت منبسط شده عبارت است از تهیه بتن سبک وزن ، پرکنندگی ، عایق حرارتی و صوتی ، کشاورزی و به عنوان صافی و ساینده است. پرلیت را می‌توان به نسبتهای مختلف با سیمان مخلوط کرد و از آن قطعه‌های سبک وزن تهیه کرد. ملات پرلیت از ملات سیمان سبکتر ، هدایت گرمایی آن کم جذب صدای آن بیشتر است.

در رنگ سازی ، پلاستیک ، لاستیک و عایق بندی فضای خالی دیوارهای دو جداره بکار می‌رود. صفحات پرلیتی را به کمک پرلیت و یک ماده چسباننده نظیر گچ می‌توان تهیه نمود. این صفحات وزن کم دارند و به عنوان عایقهای خوب حرارتی و صوتی بکار می‌روند. صفحات جذب صدا ، از مخلوط پرلیت و آزبست پرس شده تهیه می‌گردند.

* عایق حرارتی : مخلوط پرلیت ، آزبست و یک ماده چسباننده نظیر گچ به صورت عایق حرارتی بسیار خوبی به مصرف می‌رسد که از آن به منظور عایق بندی مخازن و لوله‌ها تا دمای 1000 درجه سانتیگراد استفاده می‌شود.

* مصارف باغبانی : اضافه کردن پرلیت به خاک مزایای مهمی دارد، از جمله میزان جذب و نگهداری آب آن زیاد است که این موضوع سبب می‌گردد تا از تبخیر آب ، جلوگیری شود و آب به مدت طولانی در خاک باقی بماند. مرطوب بودن خاک ، موجب می‌شود تا نیاز خاک به آب کمتر باشد و بدین ترتیب از شسته شدن مواد غذایی خاک جلوگیری می‌شود. وجود خلل و فرج در پرلیت همراه با خاک ، تبادل مواد و خاک را فزونی می‌بخشد و ریشه گیاهان به سهولت در خاک رشد می‌نمایند.

کاربرد پرلیت خام

پرلیت خام در صنایعی همچون سرامیک ، سانیره‌ها ، ساخت الکترود ، تهیه سیمان ، مواد منفجره ، متالوژی ، تولید زیولیت مصنوعی ، فیلتر و صافی و ساخت فیبر شیشه‌ای کاربرد دارد.

* سرامیک : برای تهیه عناصر سیلیس ، آلکانی و آلومینیوم مورد نیاز برای سرامیکها می‌توان ترکیب همگن و یکسان پرلیت خام را جایگزین کوارتز و فلدسپارت در تهیه چینی نمود. در تهیه لعابهای رنگی از پرلیت می‌توان استفاده نمود. در کاشی کف و سرویسهای بهداشتی ، پرلیت به میزان 12 تا 35 درصد جایگزین فلدسپارت می شود. سرامیکهای الکتریکی و فیبر شیشه‌ای پرلیتها مناسب تشخیص داده شده‌اند.

* سیمان : برای تهیه سیمان پوزولان و بتن بکار می‌رود.

* زیولیت‌ها : ماده اولیه مناسب برای تهیه انواع زیولیتها با استفاده از محلولهای گرمایی.

* ساینده‌ها : پرلیت با داشتن سختی 5 الی 6 به عنوان ماده ساینده استفاه می‌شود.

* متالوژی : پرلیت خام اگر به صورت لایه روی مواد مذاب قرار گیرد مانع اکسیده شدن ماده مذاب ، کاهش لفت دما و جمع آوری سرباره می‌شود.

میزان تولید پرلیت

میزان پرلیت مصرفی جهان در سال 1997 1.8 تا 1.9 میلیون تن گزارش شده است. کشورهای مهم تولید کننده پرلیت عبارتند از : آمریکا ، روسیه ، یونان ، ایتالیا ، ژاپن و … .

ذخایر پرلیت بیشتر در مناطق آتشفشانی سنوزوئیک ایران یافت می شوند.از محلهای مناسب این مواد ؛معادن پوکه معدنی در آذربایجان شرقی و اطراف دماوند را می توان نام برد.
بیشتر ذخایر کشف شده پرلیت درتاکنون در ایران در منطقه میانه بوده است. نواحی قمیش، شیرین بلاغ، ساری، عجمی، آبیک و اشلق چای از مناطق مستعد و حاوی ذخایر می باشند. نواحی دیگری در رشته کوه قافلان کوه، باغ دره سی، توپ قره، شمال شرق امیرآباد، کوه چهل نور، ناحیه خطب و سفیدخانه نیز از نواحی پرلیت دار میانه می باشند. به علاوه ذخایر با ارزشی در اطراف بیرجند، فردوس، طبس، تایباد، گناباد، شهرهای نائین، کاشان و نواحی از سیستان و بلوچستان گزارش شده است.
معروفترین معادن فعال پرلیت در کشور در حال حاضر معدن پرلیت شیرین بلاغ و سفیدخانه می باشند. سن سازندهای مربوطه عموماً به دوره ترشیری و نهشته های رسوبی کواترنری برمی گردد و جنس سنگ های مورد نظر آتشفشانی است.
طبق آمار گزارش شده از مرکز آمار ایران ذخیره قطعی پرلیت در کشور در سال 1380 معادل 5/24 میلیون متر مکعب بوده است. همچنین تعداد معادل فعال گزارش شده در سال 1380 تعداد 30 معدن گزارش شده است.

•ذخیره پرلیت اشلق چای
این ذخیره در 6 کیلومتری غرب میانه و در مسیر جاده میانه –تبریز واقع است. مساحت برون زدگی حدود 240000 متر مربع است که با توجه به شکل توپوگرافی ذخیره، می توان حداقل 20 متر پرلیت از سطح کل بیرون زدگی استخراج نمود. مقدار پرلیت قابل استخراچ در اشلق چای 14 میلیون تن برآورد شده است. بخشی از این ذخیره به شدت دگرسان شده ولی چون عمق دگرسانی و مقدار بخش دگرسان شده مشخص نیست، از اینرو دربرآورد ذخیره، محاسبه نشده است.
مطالعات میکروسکوپی انجام شده بر روی نمونه پرلیت این منطقه بافت پورفیری پرلیتی را نشان می‌دهد. 30 تا 35 درصد از حجم سنگ را فنوکریستال ها، 15 تا 20 درصد را پلاژیوکلازها و بقیه سنگ را کوارتز، بیوتیت و آمفیبول تشکیل می‌دهند. با توجه به مطالعات انجام شده نام این سنگ را می توان آندزیت یا کوارتز آندزیت نهاد.
نمونه دیگری با بافت و ساخت مشابه است که حاوی فنوکریستال های نفلین، پلاژیوکلاز منیتیت است و دارای زمینه شیشه ای است که می توان آنرا نفلین آندزیت نام نهاد و تجزیه شیمیایی این نمونه به شرح زیر می‌باشد.

•ذخیره پرلیت عجمی
این ذخیره در 25 کیلومتری غرب میانه و در مسیر جاده میانه به تبریز و جنوب خاوری روستای مترو که عجمی است که 5/1 کیلومتر از این راه خاکی است که از جنوب خاوری روستای عجمی از جاده اصلی جدا می‌شود.
نوع پرلیت این ذخیره بیشتر از نوع پرلیت خاکستری است و از آنجا که بخشی از این ذخیره توسط رسوبات پلیوسن و کواترنز پوشیده شده، از این رو برآورد ذخیره تنها بر پایه سطح برون زدگی و همراه با تقریب و گمان خواهد بود. سطح کل برون زدگی حدود 300000 متر مربع است و از آنجا که میانگین ارتفاع حدود 20 متر است با در نظر گرفتن شیب توپوگرافی میزان ذخیره 11 میلیون تن برآورد شده است.
• ذخیره پرلیت آبلک
این ذخیره در 30 کیلومتری جنوب غرب میانه و حدود 800 متری راه آهن تهران- تبریز و در نزدیکی ایستگاه قرانفلو واقع است و دسترسی به محل از طریق جاده درجه 2 خاکی میانه به هشترود امکان پذیر است. بیشتر این ذخیره از نوع پرلیت خاکستری است و سطح برونزدگی آن 150000 متر مربع می‌باشد و میزان ذخیره آن در حدود 14 میلیون تن تخمین زده شده است.
•ذخیره پرلیت توشمانلو و سیدلر
این ذخیره در 76 کیلومتری شهرستان میانه و 25 کیلومتری بخش نیزار از توایع شهرستان اردبیل می‌باشد و راه دسترسی آن از راه میانه و از نوع درجه یک می‌باشد. آزمایشات انجام شده و آنالیز نمونه‌هایی از این ذخیره، مرغوبیت آن را در حد ذخیره شیرین بلاغ مشخص کرده است.
این ذخیره توسط گرم چای به دو بخش شرقی، ذخیره سیدلر و غربی، ذخیره توشمانلو تقسیم شده است و نام این ذخائر از نام دو روستا در نزدیکی ذخیره‌ها گرفته شده است. جمع این ذخائر در یک سطحی حدود 500 هکتار معادل 138 میلیون تن برآورده شده است.
•ذخیره پرلیت میانه و نیر
پرلیت میانه در 35 کیلومتری شمال میانه در دهکده سفید خانه واقع است و پرلیت این ناحیه با فعالیت های آتشفشانی میوسن ارتباط دارد و فاز آتشفشان از توف شروع شده و به هیالوداسیت آندزیت ختم می‌شود. این سری در شمال و شمال شرق و غرب میانه بیرون زدگی دارد و بخش زیرین شامل توف و توف برش و بخش فوقانی از گدازه‌های اسیدی بوده و شامل پرلیت برشی و پرلیت با دانه‌های اسفرولیتی و ریوداسیت با باندهای ناپیوسته پرلیت و سرانجام ریوداسیت و هیالوداسیت است.
پرلیت های کشف شده در ناحیه فوق با زئوسیت، آلونیت و کائولینیت همراه هستند که این نشان دهنده منشا این پرلیت ها از سنگ اولیه می‌باشد. پرلیت این منطقه به رنگ خاکستری تا خاکستری روشن و لایه متوسط تا توده ای است. جدول 10 ذخائر پرلیت در ناحیه میانه را نشان می‌دهد.

اما در شرق ایران نیز یک سری ذخائر پرلیتی شناسایی شده‌اند که عبارتند از:
•ذخائر پرلیتی منطقه بیرجند
غرب بیرجند در محدوده نقشه زمین شناسی 100000 : 1 سه چنگی دارای یک افق بسیار ضخیم پرلیت و توف شیشه ای می‌باشد. این افق ها در مرکز و شمال غرب نقشه فوق بیرون زدگی های زیادی را به خود اختصاص داده است. در بخش تحتانی این افق توف سبز و در بالای آن ریولیت و ایگنیمبریت ائوسن قرار دارد. در مسیر جاده شوسه معدن سرب سه چنگی در محدوده دق دوشک تا کوه بلوچ چندین بیرون زدگی پرلیت و سایرمصالح سبک ساختمانی نظیر پامیس و پومیسیت پیشنهاد شده است.
در بخش جنوب شرقی بیرجند در حوالی سر بیشه ذخائر ارزشمندی از پرلیت به صورت عدسی ها و باندهایی در درون سنگ های آتشفشانی باسن ائوسن فوقانی– الیگوسن تشکیل شده است. سنگ های آتشفشانی که پرلیت ها را محصور نموده‌اند، عمدتاً شامل داسیت، آندزیت داسیتی و فوق داسیتی می‌باشند. در اواخر نئوژن و اوایل کواترنری فعالیت های آتشفشانی در منطقه منجر به تشکیل بازالت، بازالت آندزیتی و بازالت الیوین دار گردیده که گاهی در مجاورت پرلیت ها واقع شده‌اند. براساس مطالعات صحرایی و نمونه برداری های انجام شده دو نوع پرلیت در منطقه سریشه قابل تشخیص است که در نمونه دستی به راحتی از یکدیگر متمایز می‌باشند و بطوری که یکی از آنها دارای سنگ سیاه و سختی نسبتاً بالا بوده و دیگری پرلیت رنگ خاکستری مایل به سبز بوده و از شدت دگرسانی بیشتری برخوردار است.
در تمام ذخائر این منطقه هر چه از سطح به طرف عمق پیش برویم نمونه‌ها از کیفیت بالاتری برخوردار می‌باشند که به نظر می رسد این موضوع با میزان اب آنها کاملاً در ارتباط است، چرا که حضور 5- 2 درصد آب ترکیبی سبب گردیده تا نمونه‌ها به هنگام حرارت دادن از افزایش حجم قابل توجهی برخوردار باشند. مطالعات مقاطع نازک پرلیت های منطقه نشان می‌دهد که از نظر پتروگرافی داسیت- ریولیت می‌باشند.
بر اساس کارهای اولیه انجام شده در منطقه بیرجند، ذخائر ارزشمندی از پرلیت در منطقه سربیشه شناسایی گردیده است که یکی از آنها معدن پرلیتی است که در حدود 10 کیلومتری شمال غرب سربیشه واقع شده و مراحل اکتشاف آن نیز به اتمام رسیده و آماده بهره برداری می‌باشد. همچنین در شمال شرق سربیشه در حوالی روستای گنگان نیز ذخیره خوبی از پرلیت شناسایی گردیده است.
معدن پرلیت سربیشه در کنار جاده اصلی بیرجند- زاهدان به فاصله حدود 10 کیلومتر از شمال غرب سربیشه و معدن پرلیت گنگان نیز در حاشیه شمال و شمال غرب روستای کنگان در حدود 15 کیلومتری شمال شرق سربیشه واقع گردیده است. از نظر جایگاه زمین شناسی ناحیه سربیشه که ذخائر پرلیت مورد بحث را در خود جای داده است در بخش شمالی زون سیستان واقع گردیده است.
نتایج آزمایشات فیزیکی انجام شده بر روی نمونه‌های پرلیت معدن شمال غرب سربیشه به صورت زیر می‌باشد:
- درجه حرارت پیش گرم: 300 درجه سانتیگراد
- درج حرارت پخت: 1300 درجه فارنهایت
- روزنه شارژ: شماره 1

نتایج بدست آمده از آزمایشات فیزیکی، شیمیایی و XRD نشان می‌دهند که این نمونه‌ها می توانند به عنوان مواد اولیه برای تولید پرلیت بکار گرفته شوند زیرا مقدار آب حبس شده در آن به حدی است که می تواند در حرارت 1000 درجه سانتی گراد به صورت بخار متراکم درآمده و پس از فرار از داخل ذرات نرم شده، پرلیت با خلل و فرج فراوان ایجاد کند. بر اساس مطالعات انجام شده در مرکز تحقیقات صنعتی گدازه، مقداری از نمونه در آزمایشگاه تا 5/0 میلی متر خرد شده و پس از پختن در کوره مخصوص کاملاً شکوفا گردیده و در واقع پرلیت منبسط شده به وجود آمده است که دارای وزن مخصوص gr/cm3 38/0 می‌باشد.

مطالعات انجام شده بر روی نمونه‌های پرلیت معدن کنگان در شمال شرق بیشه سربیشه نشان می‌دهند که این نمونه‌ها از کیفیت بالاتری برخوردار بوده و افزایش حجمی حدود 12 برابر داشته‌اند.
بطور کلی فعالیت آتشفشانی انجام شده در منطقه جنوب شرقی بیرجند عمدتاً با سن ائوسن فوقانی- الیگوسن انجام شده و در بیشتر قسمت ها ترکیب اسیدی تا حد واسط داشته است و لذا امکان تشکیل پرلیت در منطقه وجود دارد که معادن پرلیت سربیشه گواهی بر این مدعا می‌باشد. پرلیت های منطقه از نظر پرتوگرافی داسیت – ریولیت می‌باشند و هر چه پرلیت ها از نظر سنی جوانتر باشند از کیفیت بالاتری برخوردار هستند و به علاوه از طرف سطح به طرف عمق نیز بر کیفیت نمونه‌ها افزوده می‌شود.
در مناطق جنوب خراسان که از نظر منابع آبی اندک و کشاورزی رونق چندانی ندارد، توجه به ذخایر معدنی و صنایع وابسته به آنها از اهمیت خاصی برخوردار است. با توجه به امکان تشکیل ذخائر پرلیت در منطقه و نیز کاربردهای بسیار متعدد آن در صنایع مختلف، اکتشاف پرلیت در منطقه امری ضروری به نظر می رسد و جهت جلوگیری از هدر رفتن سرمایه‌های هنگفت جهت حمل پرلیت خام به کارخانه‌های تولید کننده پرلیت منبسط، احداث کارخانه ای که پرلیت منبسط تولید کند در جوار معادن پرلیت منطقه توصیه پذیر می‌باشد.

اندیس های دیگر پرلیت در ایران
الف) پرلیت در ناحیه گناباد
(I پرلیت لاخ زرد: در 10 کیلومتری شمال گناباد- لاخ زرد واقع شده است و از نظر زمین شناسی این منطقه شامل سنگ های آتشفشانی حد واسط تا اسیدی ریولیت – آندوزیت و سنگ های شیشه ای که در آن احتمالاً پرلیت تشکیل شده است.
(II در حدود 40 کیلومتری شمال شرق گناباد در ناحیه ای با طول جغرافیایی´55º 58 و عرض ´25º 34 تا´30º34 در حوالی روستای روشناوند در مجموعه سنگ هاس ریولیتی و داسیتی ائوسن آثار پرلیت گزارش شده است.

ب) پرلیت در ناحیه فردوس
(I پرلیت ابوالخازن: این پرلیت ها در نقطه ای با مشخصات طول جغرافیایی´40º58 و عرض ´07º35 در فاصله 25 کیلومتری شمال غرب فردوس و در مسیر جاده شوسه فردوس- ابوالخازن واقع شده است. پرلیت مذکور درون مجموعه گدازه‌های ریولیتی و داسیتی پالئوژن قرار دارد. ترکیب شیمیایی ان زئولیت و کوارتز، کریستوبالیت، فلدسپات قلیایی و کلسیت گزارش شده است.
(II پرلیت ابراهیم آباد: این منطقه در ناحیه فردوس و 90 کیلومتری شرق ابراهیم آباد گزارش شده است.

ج) پرلیت در ناحیه تایباد
این پرلیت ها در جنوب غربی شهرستان تایباد در 10 کیلومتری شمال غربی روستای نیشتافان درون توف های ریولیتی و گدازه‌های جریانی ائوسن تا الیگوسن گزارش شده است. پرلیت این ناحیه دارای بافت تودهای تا اسفرولیتی و در برخی نقاط بافت برشی می‌باشد و ضخامت ان حدود 3 تا 5 متر تخمین زده شده است.

د) سایر اندیس ها
علاوه بر نقاط فوق پتانسیل در نواحی بشرویه، بجستان، طبس و سایر نواحی پالئوژن و نئوژن وجود داشته و شایسته پی جویی و اکتشاف می‌باشند. همچنین در استان سیستان و بلوچستان و نیز شهرستان های نائین و کاشان ذخائر پرلیت وجود دارد.

  ذخائر پرلیت بطور گسترده ای در سطح جهان وجود دارند. از نظر زمین شناسی دورنمای خوبی برای اکتشاف و توسعه ذخائر جدید وجود دارد. جستجو برای کشف پرلیت به مناطق آتشفشانی مربوط به دوره ترسیر و کواترنری محدود می‌شود. بنابراین هر ریولیت شیشه ای که متعلق به زمان های پیش از ترشیاری باشد، تاکنون حتماً تبلور دوباره حاصل کرده و در نتیجه فاقد ارزش اقتصادی است. آتشفشان های اسیدی خیلی جوان نیز فرصت کافی جهت آبگیری و در نتیجه تبدیل ابسیدین به پرلیت را نداشته‌اند.
ذخائر با ارزش پرلیت معمولاً در گنبدهای آتشفشانی که چند صد فوت ارتفاع دارند، با حجم قابل ملاحظه ای یافت می‌شود. در مناطقی که توف های حاصل از اجتماع خاکستر و همچنین دایک ها و سیل ها وجود داشته باشد، احتمال وجود پرلیت هم هست. وجود گرهک های مرکائیت یا ابسیدین راهنمای مناسب و خوبی برای ردیابی پرلیت می‌باشد هر چند که وجود آنها از نظر تجاری در پرلیت مضر می‌باشد.
در اکتشاف پرلیت، شناخت و نگرش صحیح از نحوه پیدایش ذخایر از نقطه نظر زمین شناسی و همچنین مشخصات سنگ شناختی و مدل های حرارتی یک امر اساسی و مهم می‌باشد.
شیشه‌های هیدراته که در حاشیه جریان های آتشفشانی و گنبدهای بیرونی قرار دارند و به طور گسترده ای با استفاده از روش های روباز و با هزینه پائین مورد بهره برداری قرار می‌گیرند، می توانند برای پی جوئی های مقدماتی و اکتشاف جالب توجه باشند.
برش ها و توف های پرلیتی که اغلب همراه با گدازه‌های روان و گنبدها می‌باشند، می توانند به عنوان ذخائری که بهره برداری آنها هزینه بالایی نیز ندارند، مورد استفاده قرار گیرند. از پارامترهای مهم در اکتشاف کانسار مورد استفاده قرار می‌گیرند، شامل نقشه برداری از ذخیره به منظور شناسایی منابع و محل های اصلی خروج گدازه‌های اولیه، نقشه برداری تفضیلی نمودن نوع سنگ های اصلی، محل استقرار بافت های پرلیتی در متن کانسار و معلوم نمودن محدوده ناخالصی های دیگر مانند رس، فلسیت و ابسیدین صورت می پذیرد.
در عملیات اکتشافی، نقشه برداری و مدل سازی می تواند همراه با روش های ژئوفیزیکی و به منظور مشخص کردن روندها و موقعیت و نحوه قرار گیری کانسار مورد استفاده قرار گیرد. حفاری و مغزه گیری و حفر تراشه نیز جهت دسترسی به اطلاعاتی در مورد عمق و چگونگی گسترش افقی کانه و همچنین در ارزیابی نمونه‌ها انجام می‌گیرد.
به هر حال حفاری ها به فواصلی متناسب با شرایط سنگ شناسی و کیفیت کانه، جهت مشخص کردن محدوده کانسار و نیز محاسبه قدار ذخیره انجام می‌گیرند. قطر مغزه بایستی به‌اندازه ای باشد تا بتوان آزمایش های لازم برای اندازه گیری پرلیت را بر روی انها انجام داد.
کانسار آوواگوا در نیومکزیکو با دارا بودن بافت های متغیر و زون بندی های متفاوت در ذخیره، به عنوان یک کانسار با خاستگاه گدازه روان و گنبدی در نظر گرفته می‌شود.
اگر چه از نئع و جنس سنگ، بافت و زون بندی کانسار مذکور را می توان به عنوان معیار اساسی برای تهیه نقشه‌های زمین شناسی و اکتشاف و نیز توصیف تفضیلی ذخایر مشابه استفاده کرد، ولی آن را به عنوان یک مدل واحد برای تمامی ذخایر پرلیت نمی توان به کار برد.
زون بندی های اساسی در سنگ شناسی مدلی را ارائه می‌دهد که می توان در مشخص نمودن پتانسیل کانسار و نیز تخمین محدوده و روند سنگ شناختی کانسار در حین اکتشاف مورد استفاده قرار دهد.
با مشخص شدن مدل های سنگ شناختی، محل های حفاری مشخص می‌گردد و در نتیجه می توان نقاط غیر ضروری را که قبلاً برای حفاری در نظر گرفته شده بود، حذف کرد و در نهایت اکتشاف را تکمیل و طراحی مربوطه را برای معدن مورد نظر انجام داد.

پراکندگی پرلیت در ایران در نواحی جنوب باختری فردوس بر روی ولکانیک های پالئوژن، در ناحیه سه چنگکی، منطقه آذربایجان و بخصوص شهرستان میانه، در شرق ایران در چهار گوشهای گناباد – قائن، در پیرامون بیرجند، فردوس و طبس و در نهایت در استان سیستان و بلوچستان و شهرستان نائین و کاشان گزارش گردیده است. همراه بودن پرلیت های کشف شده در ایران با آلونیت، زئولیت و کائولینیت بخصوص در ناحیه آذربایجان، وابستگی پرلیت ها را به سنگ های آتشفشانی ترشیری ودگرسانی آنها نشان می‌دهد با توجه به اینکه توده های پرلیت بیشتر بصورت جریا نها، دایک ها، سیلها، گنبد ها و در حاشیه خارجی توده های کم عمق سنگ های آتشفشانی دیده می شوند، لذا این ذخایر بصورت پیوسته نیستند. ذخایر اقتصادی پرلیت در جریانهای مذاب ماسیو و توده ای ترشیری تا عهد حاضر (عمدتا ائوسن و الیگوسن) که مناطق وسیعی را در بر گرفته اند، محدود می‌گردند و به روش باز قابل استخراج می‌باشند.
اولین ذخیره پرلیت در ایران ، پرلیت سفیدخانه در شهرستان میانه استان آذربایجان شرقی بود که توسط سازمان زمین شناسی کشف و مطالعه گردید.